Δυσμορφοφοβία: εμμονή με τα "ελαττώματα" της εμφάνισης

Με αφορμή το θάνατο του γνωστού ποπ σταρ, αξίζει να αναφερθούμε σε μια αρκετά άγνωστη ψυχική διαταραχή που όμως τα αποτελέσματά της μπορεί να βλάψουν όχι μόνο την ψυχική αλλά και τη σωματική υγεία.

Κατ'αρχήν, δανείζομαι τα παρακάτω στατιστικά στοιχεία από δημοσιογραφικά άρθρα, για να δούμε πρώτα την παγκόσμια τάση σχετικά με το πόσο ευχαριστημένος είναι κάποιος από την εξωτερική του εμφάνιση και πόσο διατεθειμένος είναι να δαπανήσει χρήματα αλλά και να πάρει και σημαντικά ρίσκα υγείας, προκειμένου να διορθωθεί κάτι που δυσαρεστεί τον ίδιο στην εμφάνισή του:

"Το 1998, 2,1 εκατομμύρια Αμερικανοί κατέφυγαν στο νυστέρι της αισθητικής χειρουργικής. Το 2001, σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, ο αριθμός των «αποκατασταθέντων αισθητικά» είχε τριπλασιαστεί. Από το 1970 ώς σήμερα, ενάμισι εκατομμύριο Αργεντινές έκαναν προσθετικές επεμβάσεις στο στήθος τους· στη γειτονική Βραζιλία, δύο εκατομμύρια γυναίκες ξάπλωσαν στο χειρουργικό τραπέζι για να το μικρύνουν σε όγκο."

Φυσικά δεν εννοούμε ότι το να καταφύγει κάποιος σε αισθητικές επεμβάσεις ή πλαστική χειρουργική είναι σημάδι μιας διαταραχής. Οι αυξανόμενες όμως τάσεις αισθητικών επεμβάσεων, καθώς και άλλες ενδείξεις, όπως είναι η αύξηση των αριθμών περιστατικών νευρικής ανορεξίας, υποψιάζουν για έναν αόρατο κοινό παρονομαστή που αφορά την εσφαλμένη αυτοαντίληψη. Αυτό το στοιχείο μπορεί να είναι απλώς ένα πρόβλημα αυτοπεποίθησης, αλλά μπορεί να κρύβει και βαθύτερα προβλήματα, όπως είναι η λεγόμενη δυσμορφοφοβία, όπως έχει μεταφραστεί η dysmorphophobia, που πλέον ονομάζεται επισήμως body dysmorphic disorder- διαταραχή δυσμορφικού σώματος (προσωπικά θεωρώ άστοχη τη μετονομασία, καθώς η διαταραχή αυτή δεν αφορά μόνο το σώμα αλλά και τα χαρακτηριστικά του προσώπου, που εννοιολογικά συνήθως αναφέρεται ξεχωριστά).

Συνδέεται με διαταραχές του φάσματος των ιδεοληπτικών-ψυχαναγκαστικών διαταραχών (όπως π.χ. είναι ο υποχονδριασμός).

Τι ακριβώς είναι η δυσμορφοφοβία; Πρόκειται για την υπερβολική ενασχόληση- εμμονή με ένα κατά φαντασία ή ελάχιστο μειονέκτημα στην εμφάνισή μας, που προκαλεί κλινικά σημαντική αναταραχή στη ζωή του ατόμου. Βέβαια, οι περισσότεροι από εμάς αν ρωτηθούμε θα δηλώσουμε ότι θα αλλάζαμε ένα ή και περισσότερα χαρακτηριστικά της εξωτερικής μας εμφάνισης, αν μπορούσαμε. Η πάσχοντες από τη δυσμορφοφοβία όμως ανάγουν αυτή τη δυσαρέσκεια σε εμμονή και διακατέχονται από παράλογες σκέψεις, νιώθουν αποκρουστικοί, αποφεύγουν κοινωνικές συναναστροφές από φόβο φανταστικής ταπείνωσης ή ρεζιλιού και αφιερώνουν σημαντικά δυσανάλογο χρόνο και ενέργεια είτε παρατηρώντας τον εαυτό τους είτε προσπαθώντας να βρούνε λύσεις για τη διόρθωση του φανταστικού ή μη προβλήματός τους.

Το DSM-IV (διεθνώς χρησιμοποιούμενο διαγνωστικό εγχειρίδιο διαταραχών) ορίζει τρία βασικά κριτήρια για τη διάγνωση της διαταραχής αυτής:

• υπερβολική ενασχόληση με ένα κατά φαντασία μειονέκτημα στην εξωτερική εμφάνιση. Αν υπάρχει όντως μια ελαφρά σωματική ανωμαλία, η ανησυχία του ατόμου είναι υπερβολική και δυσανάλογη.
• η ενασχόληση αυτή προκαλεί κλινικά σημαντική αναστάτωση ή αναπηρία στις κοινωνικές, επαγγελματικές ή άλλες σημαντικές λειτουργίες.
• η ενασχόληση αυτή δεν εξηγείται καλύτερα με κάποια άλλη ψυχική διαταραχή, όπως είναι η δυσαρέσκεια με το σχήμα και το μέγεθος του σώματος που παρατηρείται στη νευρική ανορεξία.
  

Βλέπουμε ότι είναι λεπτή η διαχωριστική γραμμή που ξεχωρίζει την δυσμορφοφοβία από τις διαταραχές πρόσληψης τροφής. Σε ορισμένες από τις διαταραχές πρόσληψης τροφής, υπάρχουν στοιχεία δυσμορφοφοβίας, καθώς τα άτομα αυτά διακατέχονται από ισχυρές εμμονές ως προς το βάρος και το μέγεθος του σώματός τους.

Μεταφράζω από το πολύ καλό βιβλίο που έχω "The Broken Mirror" (ο Σπασμένος Καθρέφτης) μια λίστα με τις ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές που σχετίζονται με αυτήν τη διαταραχή. Το άτομο ενδέχεται να:

• ελέγχει με εμμονή διαρκώς την αντανάκλασή του σε καθρέφτες, σε τζαμαρίες, σε βιτρίνες.
• ή μπορεί να μην αντέχει να κοιτάει την αντανάκλασή του ή φωτογραφίες του εαυτού του- μπορεί μάλιστα να καταλήξει να βγάλει τους καθρέφτες από το σπίτι του.
• προσπαθεί να καμουφλάρει το φανταστικό αυτό ψεγάδι, όπως φορώντας φαρδιά ρούχα, χρησιμοποιώντας προϊόντα καμουφλάζ (π.χ. μέικ απ), υιοθετώντας συγκεκριμένη στάση σώματος (π.χ. καμπούριασμα) ή φορώντας καπέλα.
• ασχολείται υπερβολικά με συγκεκριμένες συνήθειες, όπως το σκάλισμα του δέρματος, το βούρτσισμα των μαλλιών, το βγάλσιμο φρυδιών, το ξύρισμα, κτλ.
• ακουμπά πολύ συχνά το σημείο όπου πιστεύει ότι εντοπίζεται το ψεγάδι.
• γίνεται εχθρικός με τους άλλους χωρίς πραγματικό λόγο, ιδίως με άτομα του αντίθετου φύλου.
• αναζητά διαρκώς επιβεβαίωση από τους κοντινούς του ανθρώπους.
• καταφεύγει σε υπερβολικές δίαιτες ή άσκηση.
• αυτοτραυματίζεται.
• συγκρίνει διαρκώς τη γενική εμφάνιση ή σημεία του σώματός του με αυτά των άλλων, ή μπορεί να έχει εντοπίσει ένα συγκεκριμένο άτομο (π.χ. διασημότητα, μοντέλο) στο οποίο θέλει να μοιάσει.
• χρησιμοποιεί τεχνικές απόσπασης της προσοχής από το "πρόβλημα", π.χ. φορώντας πολύ εκκεντρικά ρούχα ή αξεσουάρ.
• αναζητά καταναγκαστικά πληροφορίες διαβάζοντας βιβλία, ιστοσελίδες, άρθρα σχετικά με το αντιλαμβανόμενο πρόβλημα (π.χ. τριχόπτωση).
• αποκτά εμμονή με την πλαστική χειρουργική ή άλλες διαδικασίες, αλλά δεν ικανοποιείται ιδιαίτερα με το αποτέλεσμα. [σε πολύ ακραίες και σπάνιες περιπτώσεις το άτομο επιχειρεί και μόνο του να επέμβει στο σώμα του]
  

Ποια σημεία του σώματος προκαλούν τη μεγαλύτερη δυσφορία στους ασθενείς αυτούς; Dr Philips αναφέρει στο βιβλίο της μια εκτεταμένη λίστα (αναφέρω εδώ αυτά που έχουν ποσοστό από 20% και πάνω):

• δέρμα (73%)
• μαλλιά (56%)
• μύτη (37%)
• βάρος(22%)
• κοιλιά (22%)
• στήθος-στέρνο-θηλές (21%)
• μάτια (20%)
• μηροί (20%)
• δόντια (20%)
  

Θα πρέπει να τονίσουμε πάλι με ιδιαίτερη έμφαση ότι δεν αναφερόμαστε στην απλή δυσαρέσκεια με το σώμα ή την εμφάνισή μας, αλλά σε μια παθολογική κατάσταση που γίνεται εμμονή και εμποδίζει το άτομο από το να είναι πλήρως λειτουργικό στους άλλους τομείς της ζωής του.

Είναι αξία η ομορφιά; Αδιαμφισβήτητα πολλοί πολιτισμοί της ανθρωπότητας διέπονταν από ορισμένα πρότυπα ομορφιάς. Ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός, για παράδειγμα, εκθείαζε το ωραίο, χωρίς να υποτιμά και τις αρετές της ψυχής και του νου. Ας μην προχωρούμε λοιπόν σε αφορισμούς της ομορφιάς- κάτι το καλαίσθητο προσφέρει ψυχική ανάταση, προκαλεί θαυμασμό. Χωρίς να είναι αυτό απόλυτο, μια καλή εξωτερική εμφάνιση μας ανεβάζει την αυτοπεποίθηση. Σε μια κοινωνία όμως που εκθειάζει υπερβολικά το περίβλημα, είναι σημαντικό να βρούμε τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην επιθυμία και την εμμονή για την εικόνα μας.

Τέλος (αναφέρομαι όχι μόνο στους δυσμορφοφοβικούς αλλά και σε όλους μας), αξίζει να σκεφτούμε και να προβληματιστούμε λίγο σχετικά με το εξής: όταν κοιτάμε την αντανάκλασή μας στον καθρέφτη μας, τί βλέπουμε; Και, ακόμα πιο σημαντικό: με τίνος τα μάτια μας βλέπουμε;

Αντιγράφω από ένα ωραιότατο άρθρο του Vita (οι υπογραμμίσεις δικές μου):
Οι ψυχολογικές θεωρίες μιλούν για έναν ιδανικό ή ιδεατό εαυτό που δεν είναι παρά μια ιδέα αυτού που θα θέλαμε ή που νομίζουμε ότι είμαστε και που μας οδηγεί στο να μη νιώθουμε ευχαριστημένοι με αυτό που πραγματικά είμαστε. Αυτή την ιδέα του εαυτού καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό κατά την παιδική μας ηλικία οι πιο σημαντικοί για μας άνθρωποι, οι γονείς μας. Από αυτούς «ρουφάμε» όσο είμαστε παιδιά (και πολλές φορές και αργότερα) σαν σφουγγάρια κάθε έκφραση αγάπης και αναγνώρισης, αλλά και αποδοκιμασίας και απαξίωσης. Καταλαβαίνουμε και αφομοιώνουμε με τεράστια ευαισθησία καθετί, έστω και ανείπωτο, που τους κάνει να μην είναι ευχαριστημένοι μαζί μας και να μας αγαπούν λιγότερο. Το τραγικό είναι ότι η δίψα μας για την αγάπη τους είναι τόσο μεγάλη, που μας οδηγεί στο να γινόμαστε εμείς οι ίδιοι «βασιλικότεροι του βασιλέως», οι πιο αυστηροί δηλαδή κριτές του εαυτού μας, προκειμένου να μπορούμε να τους ικανοποιήσουμε.

Έτσι, καταλαβαίνουμε ότι οι αφορισμοί προς τα ΜΜΕ απευθύνονται σε έναν μόνο παράγοντα που υποβοηθά στο να γεννηθεί ένα πρόβλημα δυσαρέσκειας με την αυτοεικόνα μας. Και σε αυτήν την περίπτωση, λοιπόν, θα πρέπει να σκάψουμε σε βάθος, στα πρώιμα εσωτερικευμένα μηνύματα που εισπράξαμε από τους σημαντικούς γύρω μας.