Τι συντελεί στη δημιουργικότητα;

Ας ασχοληθούμε λίγο ακόμα με τη δημιουργικότητα. Αντιγράφω ένα άρθρο από το ΒΗΜΑ το οποίο παρουσιάζει σκέψεις και παραδείγματα σχετικά με το πώς γίνεται κανείς δημιουργικός. Όσα γράφονται συνάδουν με όσα έχουμε κατά καιρούς δει στο μπλογκ αυτό σχετικά με τη δημιουργικότητα (κατάσταση λανθάνουσας αναστολής, έμπνευση, επίλυση προβλημάτων κτλ) αλλά είναι παρουσιασμένα με ωραίο τρόπο και χρήσιμα παραδείγματα. Ας δούμε λοιπόν το άρθρο (υπογραμμίσεις δικές μου), το οποίο συνοπτικά παραθέτει ότι ευνοούν τη δημιουργικότητα τα εξής:

•  τόλμη και αφέλεια- δε χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός.
• σύνδεση πραγμάτων που είναι φαινομενικά ασύνδετα μεταξύ τους
• καταστάσεις που συμβάλλουν σε μια πιο χαλαρή- ανοιχτή κατάσταση του νου (όχι προσκόλληση στο πρόβλημα, χιούμορ, αλκοόλ)
• ηρεμία και απόσταση από το πρόβλημα
• σκληρή δουλειά, εργατικότητα, πείσμα

Η δημιουργικότητα εκ πρώτης όψεως μοιάζει με τη μαγεία. Παρακολουθούμε ανθρώπους όπως ο Στιβ Τζομπς, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Αλμπερτ Αϊνστάιν και σκεφτόμαστε ότι θα πρέπει να διαθέτουν υπερφυσικές ικανότητες που λείπουν από τους κοινούς θνητούς όπως είμαστε εμείς. Τι σκεφτόταν ο Τζομπς όταν δημιούργησε το iPhone; Πώς κατάφερε ο Μίκης να συνθέσει το «Αξιον εστί»; Τι είναι εκείνο που έκανε τον Αϊνστάιν να συλλάβει πως ούτε το φως δεν μπορεί να ξεφύγει από τη δύναμη της βαρύτητας;

Οι παραπάνω είναι «δημιουργοί» στον τομέα τους, ενώ εμείς δεν είμαστε. Ωστόσο, ο μύθος του «δημιουργικού» ανθρώπου είναι ένας μύθος και τίποτε περισσότερο, υποστηρίζει ο Τζόνα Λέρερ, ερευνητής του πεδίου της δημιουργικότητας. Ο Λέρερ στο βιβλίο του «Imagine: How Creativity Works», το οποίο βρίσκεται στην πρώτη θέση με τα μπεστ σέλερ στους «Times» της Νέας Υόρκης, αποδεικνύει ότι δεν υπάρχει «δημιουργικός τύπος» ανθρώπου και υποστηρίζει ότι η δημιουργικότητα δεν οφείλεται σε κάποιο κληρονομικό χάρισμα ή σε κάποιο γονίδιο, αλλά ότι πρόκειται για μια ικανότητα που μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. Νέες έρευνες προσδιορίζουν με σχετική ακρίβεια τι είναι αυτό που κάνει τους ανθρώπους να αναπτύσσουν προϊόντα και υπηρεσίες που αλλάζουν τον κόσμο και τι είναι αυτό που τους κάνει να επιλύουν τα πιο δύσκολα προβλήματα. Και καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι τέτοιες επιδόσεις μπορεί να πετύχει σχεδόν ο καθένας.

Δυνητικά, μπορείς να γίνεις Μίκης, Τζομπς, Αϊνστάιν; Σύμφωνα με τον Λέρερ, υπάρχει ένα εκπληκτικό σύνολο από μαθήματα που μπορείς να αξιοποιήσεις για να μάθεις τι είναι δημιουργικότητα και πώς μπορεί να αυξηθεί η δημιουργικότητά σου στη ζωή και στη δουλειά. Το κεντρικό μήνυμα είναι ότι όλοι μας διαθέτουμε ένα μεγάλο απόθεμα δημιουργικότητας που δεν έχουμε κατορθώσει να αξιοποιήσουμε.

Μυστικά δημιουργικότητας

Η ετυμολογία της λέξης «έμπνευση» είναι «πνοή από επάνω». Μέχρι τον Διαφωτισμό οι πράξεις που προέρχονταν από τη φαντασία αποδίδονταν σε ανώτερες δυνάμεις. Ωστόσο, οι σύγχρονες έρευνες δείχνουν ότι οι πηγές της δημιουργικότητας βρίσκονται στο μυαλό μας και μπορεί κανείς να αποκτήσει άμεση πρόσβαση σε αυτές. Η «δημιουργικότητα» είναι απλώς μια φράση που συμπυκνώνει μια σειρά από διανοητικά εργαλεία που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει και στα οποία μπορεί επίσης να εξασκηθεί για να εφαρμοστούν στην επίλυση μιας σειράς προβλημάτων.

Το πρώτο συμπέρασμα που έχει προκύψει είναι ότι ο καλύτερος τρόπος για να προσεγγίσει κανείς τα πιο δύσκολα προβλήματα είναι να κατανοήσει ότι οι ειδικοί δεν είναι οι καλύτεροι για την επίλυσή τους. Τα μεγάλα άλματα επιτυγχάνονται όταν οι αουτσάιντερ, οι «εκτός του εκάστοτε συστήματος», αποφασίσουν να προσεγγίσουν με τόλμη και αφέλεια τα ίδια προβλήματα.

Το δεύτερο συμπέρασμα είναι ότι η δημιουργικότητα σχετίζεται με τη σύνδεση πραγμάτων που είναι φαινομενικά άσχετα μεταξύ τους. Για παράδειγμα, το σλόγκαν της Nike «Just Do It» δημιουργήθηκε τυχαία. O διαφημιστής της εταιρείας Νταν Γουάιντεν σκεφτόταν ένα βράδυ πώς θα ενοποιήσει μια σειρά από διαφημίσεις που το γραφείο του έκανε για τη Nike. Ξαφνικά σκέφτηκε τον δολοφόνο Γκάρι Γκίλμορ, του οποίου οι τελευταίες λέξεις πριν από την εκτέλεσή του ήταν «Let’s Do It» (Ας το κάνουμε). Ενώ καθόταν στο γραφείο του, αυτή η φράση ερχόταν διαρκώς στο μυαλό του, μέχρι που τη μετέτρεψε σε «Just Do It» (Απλώς ας το κάνουμε). Οταν σκεφτόταν αργότερα τη φάση αυτή, ο Γουάιντεν παραδέχθηκε στον εαυτό του ότι «κόλλησε» σε αυτή τη φράση γιατί κάποιος από το γραφείο είχε αναφέρει τον συγγραφέα Νόρμαν Μέιλερ, ο οποίος είχε γράψει ένα βιβλίο για τον Γκίλμορ. Αν δεν είχε συμβεί αυτό, η Nike θα είχε καταλήξει να έχει άλλο σλόγκαν, όπως π.χ. «Τα αθλητικά παπούτσια είναι παντοτινά» (Α sneaker is forever), και ενδεχομένως να μη γινόταν ποτέ η εταιρεία που έγινε. Η ιστορία της Nike δείχνει ότι η δημιουργικότητα προκύπτει από μη αναμενόμενες συνδέσεις ανάμεσα σε φαινομενικά ανόμοια πράγματα. 

Ο Ρόμπιν Γουίλιαμς και το αλκοόλ

Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο όταν αντιμετωπίζει γρίφους όπως ο παρακάτω; Ας δούμε: Είκοσι γυναίκες έχουν παντρευτεί με τον ίδιο άνδρα σε μια μικρή πόλη. Ολες οι γυναίκες είναι ζωντανές και καμία δεν έχει πάρει διαζύγιο. Ο άνδρας δεν έχει παραβεί κανέναν νόμο. Ποιος είναι ο άνδρας; Αν βρήκατε την απάντηση, τότε θα πρέπει να προέκυψε με μια έκλαμψη. Ο άνδρας είναι ο παπάς. Ερευνα από τον Μαρκ Μπίμαν και τον Τζον Κούνιος έχει αποδείξει την προέλευση της έκλαμψης. Συγκεκριμένα, λίγα δευτερόλεπτα πριν από την έκλαμψη ένα τμήμα του εγκεφάλου, το οποίο ονομάζεται anterior superior temporal gyrus (aSTG), εμφανίζει απότομη αύξηση δραστηριότητας. Αυτή η εγκεφαλική περιοχή, η οποία βρίσκεται στην επιφάνεια του δεξιού ημισφαιρίου, ειδικεύεται στο να ενώνει τμήματα πληροφορίας που είναι πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Αυτό ακριβώς χρειάζεται όταν εργάζεσαι για την επίλυση ενός δύσκολου προβλήματος. Ανακαλύφθηκε επίσης ότι υπό συγκεκριμένες συνθήκες αυτή η περιοχή του εγκεφάλου λειτουργεί καλύτερα. Για παράδειγμα, αν παρακολουθήσεις ένα κλιπ του Ρόμπιν Γουίλιαμς, οι πιθανότητες επιτυχίας στην επίλυση προβλημάτων αυξάνεται κατά 20%. Πρόκειται για το τρίτο συμπέρασμα. Και δεν είναι μόνο το χιούμορ, αλλά και το αλκοόλ ένας ακόμη σύμμαχος της δημιουργικότητας.

Σε έρευνα του Πανεπιστημίου του Ιλινόι, ο συναγωνισμός στην επίλυση γρίφων μεταξύ ελαφρώς μεθυσμένων και νηφάλιων φοιτητών έληξε υπέρ των πρώτων. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι όσο λιγότερη σημασία δίνεις σε ένα πρόβλημα τόσο πιο δημιουργικός μπορείς να γίνεις στην επίλυσή του. Παρά το γεγονός ότι ζούμε σε μια εποχή όπου πρέπει να είμαστε διαρκώς συγκεντρωμένοι και εστιασμένοι στη λεπτομέρεια, η κατάσταση αυτή μπορεί να περιορίζει και να καταπιέζει τη φαντασία. Η υπερβολική προσήλωση στο πρόβλημα μπορεί να αποτρέπει το μυαλό από την ανακάλυψη της λύσης.

 

Πυρηνική φυσική σε στριπτιζάδικο

Η ηρεμία και η απόσταση από το πρόβλημα παίζουν τεράστιο ρόλο. Ετσι εξηγείται γιατί τόσες σημαντικές ανακαλύψεις έχουν συμβεί στα πιο περίεργα μέρη. Ο Αρχιμήδης ανακάλυψε τον νόμο της άνωσης στην μπανιέρα του, ενώ ο Ρίτσαρντ Φάινμαν έγραφε εξισώσεις σε στριπτιζάδικο. Ο Αϊνστάιν είπε κάποτε: «Η δημιουργικότητα προέρχεται από τον χαμένο χρόνο». Σε αυτό το σημείο μπορεί κανείς να θυμηθεί τον Πλάτωνα και τη θεωρία του για τον Κόσμο των Ιδεών. Κατά τον Πλάτωνα, ό,τι εμφανίζεται στον υλικό κόσμο, πράγμα ή θεωρία, υπάρχει ως τέλειο πρότυπο στον Κόσμο των Ιδεών.

Ο δημιουργός είναι εκείνος που βρίσκεται σε επαφή με τον Κόσμο των Ιδεών και «μεταφέρει» στην υλική πραγματικότητα στοιχεία του ιδανικού κόσμου. Σύμφωνα με πολλές θεωρίες, η πρόσβαση στον Κόσμο των Ιδεών επιτυγχάνεται όταν ο εγκέφαλος βρίσκεται σε κατάσταση παρόμοια με εκείνη του διαλογισμού, όταν δηλαδή οι σκέψεις υποχωρούν και η νόηση «πλέει» για ένα χρονικό διάστημα στο κενό. Σε αυτή την κατάσταση βρίσκονται οι δημιουργικοί καλλιτέχνες, όταν χάνουν την αίσθηση του χρόνου, όπως π.χ. ο Πάμπλο Πικάσο, ο οποίος μπορούσε επί ημέρες σχεδόν να μην επικοινωνεί με το περιβάλλον απορροφημένος στην τέχνη του. 

Από τη Θάτσερ στη Μαντόνα

Ωστόσο, η δημιουργικότητα προέρχεται ταυτόχρονα και από τη σκληρή δουλειά. Ο Νίτσε μιλούσε για «τη διαδικασία της απόρριψης». Για όλα αυτά που δημιουργείς και απορρίπτεις ως ανεπαρκή. Διότι μπορεί στους δημιουργούς και στους εφευρέτες να αρέσει να μιλούν για τις «μεγάλες στιγμές της έμπνευσης», αλλά η καθημερινότητά τους είναι λιγότερο ρομαντική και περισσότερο πεζή και επίπονη. «Ολοι οι μεγάλοι διανοητές και οι καλλιτέχνες είναι εξαιρετικά εργατικοί» είχε επισημάνει ο γερμανός φιλόσοφος.

Η Μάργκαρετ Θάτσερ, μία από τις πιο καινοτόμες φυσιογνωμίες στην πολιτική, παραδεχόταν ότι οφείλει την επιτυχία της στη σκληρή και επίμονη δουλειά. Το ίδιο και η Μαντόνα. Πίσω από την εικόνα μιας ζωής απολαύσεων και σεξ χωρίς τέλος κρύβεται μια εξαιρετικά πειθαρχημένη και αποφασισμένη γυναίκα με απόλυτη επίγνωση της μέτριας φωνής της. Η εργατικότητα, η αυτογνωσία, το πείσμα και η φιλοδοξία της, από ένα άσημο κορίτσι, τη μετέτρεψαν στη μεγαλύτερη σταρ των τελευταίων 30 ετών. Ο ετερόκλητος συνδυασμός κινηματογραφικών αναφορών, αμφισβητήσεων σε θρησκευτικά κλισέ και το παιχνίδι με τη σεξουαλική ηθική, όλα αυτά στο πεδίο της ποπ μουσικής κουλτούρας κρίθηκαν επαναστατικά και οδήγησαν σε ένα «δημιουργικό» αποτέλεσμα. 

Η έμπνευση του Μίκη

Ο Στιβ Τζομπς έλεγε διαρκώς ότι «η δημιουργικότητα είναι απλώς η συνένωση διαφορετικών πραγμάτων». Ο Τζομπς επέμενε ότι ακόμη και τα πιο προχωρημένα και καινοτόμα σχέδια είναι το αποτέλεσμα συσχετισμών ανάμεσα σε αντικείμενα και μηχανισμούς που ήδη υφίστανται. Η Apple δεν εφηύρε το mp3 ή τον φορητό υπολογιστή ή το κινητό τηλέφωνο, αλλά πρόσθεσε στοιχεία που δεν υπήρχαν στις συγκεκριμένες κατηγορίες δημιουργώντας προϊόντα που αντιμετωπίστηκαν ως «επαναστατικά».

Ο Μίκης Θεοδωράκης συνέθεσε το «Αξιον εστί» (1960) «παντρεύοντας» τα αντίθετα. Επιστράτευσε λαϊκή και κλασική ορχήστρα, βαρύτονο και λαϊκό ερμηνευτή, τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, ενώνοντας την ίδια στιγμή τη δομή του ορατορίου με τη λαϊκή δωρική δομή της μουσικής και του ποιήματος του Ελύτη. Το αποτέλεσμα ήταν ένα από τα μεγαλύτερα έργα της ελληνικής μουσικής. Ανάλογα ισχύουν για τον «Μεγάλο ερωτικό» (1972) του Μάνου Χατζιδάκι όπου ο συνθέτης επέλεξε ποιήματα από την αρχαία ως τη μεταπολεμική Ελλάδα και τα μελοποίησε αξιοποιώντας τις καινοτόμες φόρμες που είχε αναπτύξει.

Και δεν είναι μόνο η Apple, ο Τζομπς, ο Χατζιδάκις και ο Θεοδωράκης. Οι αδελφοί Ράιτ αξιοποίησαν την εμπειρία τους στην κατασκευή ποδηλάτων και ανακάλυψαν το αεροπλάνο. Υπενθυμίζεται ότι το πρώτο αεροπλάνο ήταν στην πραγματικότητα ένα ποδήλατο με φτερά.

Πώς μπορείς να γίνεις εξαιρετικά ικανός στην επίτευξη αυτού του είδους των συνδέσεων ανάμεσα σε ανόμοια πράγματα; Ο Τζομπς επέμενε ότι οι καλύτεροι εφευρέτες είναι εκείνοι που αναζητούν εμπειρίες διαφορετικές μεταξύ τους. Συγκεντρώνουν διαφορετικές πληροφορίες που εκ των υστέρων ενώνουν μεταξύ τους. Για παράδειγμα, ο Τζομπς μελετούσε την καλλιγραφία. Ο Χατζιδάκις μελετούσε το ρεμπέτικο ή έκανε ραδιόφωνο ή συζητούσε επί ώρες κάθε βράδυ με τις πιο ετερόκλητες παρέες. Κατά συνέπεια, το δίδαγμα είναι ένα: Επειδή δεν γνωρίζεις από πού θα έλθει η σωστή απάντηση, το καλύτερο που έχεις να κάνεις είναι να αναζητήσεις την απάντηση παντού.  

image:  http://www.savagechickens.com/images/chickengenius.jpg